"Önemli Doğa Alanı" Nedir?

[aquahell]

Alan koruma, canlı türlerinin sağlıklı topluluklar oluşturmaları ve
yaşam döngülerini devam ettirmeleri için gerekli tüm coğrafyaların
doğal özellikleri bozulmadan saklanmasını esas alır. "Önemli Doğa
Alanı" (ÖDA) kavramı bu ilkeyi esas alarak doğadaki canlı türlerinin
nesillerini sürdürebilmeleri için özel önem taşıyan coğrafyaları
tanımlar. Bu kavram, canlı türleri ve doğal kaynaklarla birlikte
yeryüzünün en özel doğal alanlarının korunmasını amaçlamaktadır.


ÖDA'ların en güçlü yanı, uluslararası ölçekte önemli olan
alanları işaret etmeleridir. Bu alanlar, Conservation International, BirdLife
International ve Planlife'ın önderliğinde on beş uzman tarafından geliştirilen
bilimsel kriterlere göre uluslararası öneme sahip olduğu kanıtlanmış alanlardır
(Eken ve ark. 2004). Alanları belirleme sürecinde ölçülebilir ve somut
kriterlerin kullanılması, ÖDA fikrini güçlendiren en temel noktadır. ÖDA
kriterleri bu güne kadar geliştirilmiş en bütüncül ve kolayca uygulanabilen
korunan alan tanımlama yöntemi olarak kabul edilmektedir.

ÖDA metodolojisi kaynağını IUCN Kırmızı Liste verilerinden
yararlanılarak belirlenen tür koruma hedeflerinden ve bunlarla bütünleşmiş
daha geniş ölçekli koruma yaklaşımlarından almıştır. ÖDA'lar, alan korumaya
ihtiyaç duyan türlerin dağılım ve nüfuslarını esas alan standart, küresel
ölçekte uygulanabilir ve eşik değerlerine bağlı somut kriterler vasıtasıyla
seçilir. Bu kriterler alan koruma önceliklerini ortaya çıkarırken iki
önemli noktaya vurgu yapmaktadır; hassaslık ve benzersizlik. Öte yandan,
ÖDA'ların belirlenmesinde bazı nicel eşik değerleri kullanılmaktadır.
Bu değerler, günümüze değin uygulanmış yaklaşımların ve ekolojik teorilerin
gözden geçirilmesi ile oluşturulmuştur.

Dünyanın İlk Ulusal ÖDA Envanteri
Türkiye'nin
ÖDA'ları Doğa Derneği'nin önderliğinde, pek çok kuruluşun ve bilim
insanının katkısıyla tanımlanmıştır. Bu çalışma, sadece Türkiye için
değil, tüm dünya için öncü niteliğini taşımaktadır. Türkiye’nin Önemli
Doğa Alanları kitabı, dünyada ÖDA metodolojisinin ülke ölçeğinde
yapılmış ilk uygulamasıdır. Bu nedenle çalışma sırasında küresel
standartlara dayalı bir yöntemin ulusal veya yerel ölçekte
uygulanmasına dair pek çok sorunun yanıtı aranmıştır. ÖDA metodolojisi,
küresel standartlara dayanmasına rağmen, bölgesel veya ulusal ölçekte
çalışma yapan pek çok uzmanın bilgisinden en verimli şekilde
yararlanmamızı ve bu uzmanları alan belirleme sürecine dâhil etmemizi
sağlamıştır.

BirdLife International ve ortakları tarafından yürütülen
"Önemli Kuş Alanları" çalışmaları kapsamında elde edilen deneyimler,
bu kitapla birlikte yedi farklı canlı grubunu daha (bitkiler, memeliler,
sürüngenler, çiftyaşamlılar, içsu balıkları, kelebekler ve kızböcekleri)
içerecek şekilde genişletilmiştir. Şüphesiz ki bu sonuçlar Madagaskar,
Kenya, Filipinler ve benzeri ülkelerde yürümekte olan ÖDA çalışmalarına
ışık tutacaktır. Türk bilim adamlarının birikimi ve emeği sayesinde ortaya
çıkan bu envanterin bilimsel sonuçları, Hollanda-Wageningen Üniversitesi'nde
yürütülen doktora çalışması kapsamında bilim dünyasına tanıtılmaktadır.
Türkiye'nin biyolojik çeşitlilik açısından dünya ölçeğindeki değeri, bu
çalışmanın doğa koruma bilimleri açısından önemini daha da artırmaktadır.

Envanterin İşlevleri
Her
"ilk" gibi ÖDA kitabının da eksikleri ve genişletilmesi gerekli yönleri
bulunmaktadır. ÖDA kriterlerinin küresel, bölgesel ve Avrupa Birliği
ölçeğindeki uygulamaları yapılırken pek çok sorunla karşılaşılmıştır ve
bu sorulara bu kitap kapsamında pratik çözümler üretilmeye
çalışılmıştır. Hiç şüphesiz ki, benzer sorunlar diğer ülkelerde de
yaşanacaktır ve bu sorunlara kalıcı çözümler üretilebilmesi için ÖDA
yönteminin daha fazla coğrafi bölgede uygulanması gerekecektir. Öte
yandan, Türkiye doğasının araştırılması ve korunması için çalışan
uzmanların bu kitabın yayınlanmasını takip eden yıllarda Türkiye'nin
ÖDA envanterini çok daha eksiksiz bir noktaya taşıyacağına inanmaktayız.

Geliştirilmesi gereken yanlarına rağmen ÖDA kitabının aşağıdaki
temel işlevleri yerine getireceğine inanmaktayız;

Önceliklerin belirlenmesi-
Türkiye'de "Sıfır Yok Oluşa" ulaşmak için üzerinde çalışılması gereken
alanlar ve türler için kaynak teşkil etmek ve yeni koruma alanlarının
belirlenmesine katkı koymak;

Araştırma - Türkiye'de kırmızı listelerin hazırlanmasını teşvik etmek;
- Üniversiteleri Türkiye'nin az bilinen önemli doğal alanları ve canlı türleri üzerinde çalışmak için teşvik etmek;
- Türkiye doğasını ve ÖDA'ları izleme çalışmaları için temel oluşturmak;

Tanıtım ve bilinçlendirme- Türkiye'nin biyolojik zenginliğini yerel, ulusal ve uluslar arası düzeyde tanıtmak;

Doğa koruma politikaları-
Planlayıcı ve uygulayıcı kurumlarının proje ve çalışma alanlarını
belirleme sürecinde doğa koruma ile ilgili altlık oluşturmak;
- Girişimcilerin yatırımlarını doğaya zarar vermeyecek şekilde planlamalarına destek olmak;
- Gerek resmi kurumların, gerekse danışman firmaların "Çevre Etki
Değerlendirme" (ÇED) sürecinde ihtiyacı olan verilere kolayca
erişimlerini ve bu yolla ÇED sürecinin sağlıklı işlemesini sağlamak;
- Avrupa Birliği üyelik sürecinde Natura 2000 korunan alanlar ağı gibi
gerekli koşulların sağlanması için veri kaynağı oluşturmak;
- Doğal kaynak yönetimi politikalarının oluşturulmasına yön vermek ve
bu kapsamda, ulusal enerji, tarım ve turizm stratejilerinde doğal
değerlerin dikkate alınmasını sağlamak;

Uygulama- Alanların bütüncül bir yaklaşımla korunabilmesi için somut çözüm önerilerine ve savunma çalışmalarına dayanak oluşturmak;
- ÖDA'larda yürütülen koruma ve eğitim çalışmaları için bilgi alt yapısı oluşturmak;
- Doğal alanların yönetim ve kullanım planlarına güncel veri sağlamak.

Envanterin Tarihçesi ve Kapsamı
Türkiye'de
uluslar arası öneme sahip ÖDA'lar ve sınırlarının belirlenmesine
yönelik çalışmaların tarihçesi 1980'lerin sonlarına dayanır. İlk olarak
1989 yılında Doğal Hayatı Koruma Derneği (DHKD) ve BirdLife
International (o zamanlar ICBP) Türkiye'nin ilk "Önemli Kuş Alanları"
kitabını yayınlamıştır (Ertan ve ark. 1989). Bu çalışmayı nesli dünya
ölçeğinde tehlike altında olan denizkaplumbağaları (Yerli ve Demirayak
1996) ve Akdeniz fokunun ( Savaş ve Kıraç 1991) yaşadığı alanlarla
ilgili envanterler izlemiştir. "Türkiye'nin Önemli Kuş Alanları"
envanteri 1997'de DHKD (Yarar ve Magnin 1997), 2004'te ise Doğa Derneği
tarafından revize edilmiştir (Kılıç ve Eken 2004). "Türkiye'nin Önemli
Kelebek Alanları"nı içeren bir envanter 2003 yılında Hollandalı bir
sivil toplum kuruluşu tarafından hazırlanmıştır (Van Swaay ve Warren
2003). Aynı yıl içinde WWF-Türkiye tarafından "Türkiye'nin Önemli Bitki
Alanları" (Özhatay ve ark. 2003) envanteri ve denizkaplumbağası
alanlarının güncellemesi (Oruç ve ark. 2003) yayınlanmıştır. Karataş
(2004) kapsamında ise ÖDA kriterleri ilk defa Türkiye'nin memeli
türleriyle ilgili verilere uyarlanarak Türkiye'nin taslak "Önemli
Memeli Alanları" çalışması yayınlanmıştır. "Türkiye'nin Önemli Doğa
Alanları"yla ilgili bölgesel çalışmalar da bulunmaktadır. Bugüne kadar
ayrıntılı bir şekilde araştırılan bölgeler, İstanbul ilini (Özhatay ve
ark. 2000), Konya Kapalı Havzası'nı (Eken ve Magnin 1999) ve Güneydoğu
Anadolu'yu (Welch 2004) kapsamaktadır.

2003 yılında Yeşil Atlas Dergisi’nde yukarıdaki çalışmalar
değerlendirilerek tek bir harita halinde yayınlanmış ve bu haritada 264
ÖDA tanımlanmıştır (Yeşil Atlas 2003). Bu haritada aynı zamanda pek çok
uzmanın katkısıyla dünyada sadece Türkiye üzerindeki tek bir noktada yaşayan
ve nesli tehlike altında olan bitki, memeli, sürüngen, çiftyaşamlı, balık
ve kelebek türleriyle ilgili veriler de bir araya getirilerek ÖDA'ların
en acil korunması gereken alt gurubunu oluşturan "Sıfır Yok Oluş
Alanları" tanımlamıştır.

Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları yayın, yukarıda adı geçen
tüm alan belirleme çalışmalarıyla oluşan temelin üzerine inşa edilmiştir.
Ancak bu kapsamlı envanter hazırlanırken yalnızca önceki çalışmaların
sonuçlarıyla yetinilmemiş, binlerce yeni tür verisi ÖDA kriterlerinin
süzgecinden geçirilmiştir. Bu çalışmalar sonucunda Türkiye'de binlerce
türün vazgeçilmez yaşam alanı olan 305 ÖDA tanımlanmıştır.



Türkiye’nin Önemli
Doğa Alanları Kitabı
KAYNAK:
DOĞA DERNEĞİ